भावनिक शोषण: न दिसणारी जखम

 

भावनिक शोषण (Emotional Abuse) म्हणजे काय? सोप्या भाषेत सांगायचे झाल्यास, हे असे वर्तन आहे, जे समोरच्या व्यक्तीला सतत कमी लेखते, त्यांच्या आत्म-सन्मानाला (self-esteem) ठेच पोहोचवते आणि त्यांना मानसिकरित्या दुखावते. शारीरिक शोषणाच्या (Physical Abuse) तुलनेत, भावनिक शोषणाच्या जखमा दिसत नाहीत, पण त्या मनावर आणि आत्मविश्वासावर खोल परिणाम करतात. अनेकदा लोक याला 'मानसिक अत्याचार' (Mental Abuse) किंवा 'शाब्दिक छळ' (Verbal Harassment) असेही म्हणतात.

---

भावनिक शोषणाचे स्वरूप आणि चिन्हे

भावनिक शोषण वेगवेगळ्या नात्यांमध्ये होऊ शकते—जोडीदार, कुटुंबातील सदस्य, मित्र किंवा कामाच्या ठिकाणी. शोषणाची काही सामान्य चिन्हे खालीलप्रमाणे आहेत:

भावनिक शोषणाचे प्रकार (Types)	उदाहरणे (Examples)
सतत टीका करणे आणि कमी लेखणे (Constant Criticism)	"तुला काही अक्कल नाही," "तू नेहमी मूर्खासारखं वागतोस/वागतेस," "तुझ्यामुळेच सगळे बिघडले."
अपमान आणि लाजिरवाणे वागणे (Insults and Humiliation)	सार्वजनिक ठिकाणी किंवा इतरांसमोर तुमचा अपमान करणे, वाईट नावाने हाक मारणे.
दोष देणे आणि जबाबदारी टाळणे (Blame and Denial)	गैरवर्तन करूनही आपली चूक न स्वीकारणे आणि त्या परिस्थितीसाठी पीडित व्यक्तीलाच दोषी ठरवणे.
नियंत्रण ठेवणे (Controlling Behavior)	तुम्हाला कोणाला भेटायचे, काय घालायचे, कुठे जायचे किंवा पैसे कसे खर्च करायचे यावर सतत नियंत्रण ठेवण्याचा प्रयत्न करणे.
प्रेम काढून घेणे (Emotional Blackmail)	"तू माझ्या मनासारखं वागला नाहीस, तर मी तुझ्याशी बोलणार नाही/नाते तोडेन" अशा धमक्या देणे.
अलिप्तता आणि दुर्लक्ष (Isolation and Neglect)	तुम्हाला तुमच्या मित्र-मैत्रिणींपासून किंवा कुटुंबापासून दूर ठेवण्याचा प्रयत्न करणे.
गॅसलाइटिंग (Gaslighting)	तुमच्या अनुभवांना, भावनांना किंवा आठवणींना खोटे ठरवणे, जसे की "हे कधी झालंच नाही," किंवा "तुला भ्रम होत आहे."

---

भावनिक शोषणाचे गंभीर परिणाम

भावनिक शोषण शरीरावर जखमा करत नाही, पण ते मनावर गंभीर आघात करते:

• आत्मविश्वास कमी होणे: सततच्या नकारात्मक बोलण्यामुळे व्यक्ती स्वतःला इतरांपेक्षा कमी समजू लागते.

• नैराश्य आणि चिंता: पीडित व्यक्ती नैराश्य (Depression) किंवा चिंता (Anxiety) यांसारख्या मानसिक आजारांना बळी पडू शकते.

• एकटेपणा: इतरांपासून दूर राहण्याची भावना वाढते आणि सामाजिक संबंध बिघडतात.

• शारीरिक लक्षणे: मानसिक त्रासातून डोकेदुखी, पोटदुखी किंवा झोप न येणे (Insomnia) यांसारख्या शारीरिक समस्या सुरू होतात.

---

भावनिक शोषणाला कसे सामोरे जावे?

भावनिक शोषणातून बाहेर पडण्यासाठी काही पाऊले उचलावी लागतात.

1. शोषण ओळखा: सर्वात आधी, तुमच्यावर भावनिक शोषण होत आहे हे स्पष्टपणे ओळखा. हे मान्य करणे खूप महत्त्वाचे आहे की, ही तुमची चूक नाही.

2. मर्यादा निश्चित करा: शोषक व्यक्तीपासून अंतर ठेवा. तुमच्यावर टीका किंवा अपमान होत असेल, तर स्पष्टपणे सांगा की हे वर्तन तुम्ही सहन करणार नाही. त्यांच्या फोन, मेसेजला त्वरित प्रतिसाद देणे टाळा.

3. आधार घ्या: विश्वासू मित्र, कुटुंबीय किंवा व्यावसायिक समुपदेशकाची (Counsellor) मदत घ्या. तुमच्या भावना व्यक्त करा आणि त्यांच्याशी बोला.

4. स्वतःची काळजी घ्या: स्वतःच्या आवडीनिवडी, छंद आणि आरोग्यावर लक्ष केंद्रित करा. योगा, व्यायाम किंवा ध्यान (Meditation) यासारख्या गोष्टींनी मानसिक शांतता टिकवून ठेवण्यास मदत होते.

5. कायदेशीर मदत: काही गंभीर प्रकरणांमध्ये, विशेषत: कौटुंबिक हिंसाचार (Domestic Violence) अंतर्गत, महिला संरक्षण कायद्यानुसार (उदा. कौटुंबिक हिंसाचार महिला संरक्षण कायदा २००५) कायदेशीर मदत घेण्याचा विचार करा.

भावनिक शोषण थांबवण्यासाठी आणि त्यातून बाहेर पडण्यासाठी धीर आणि वेळ लागतो. स्वतःच्या मानसिक आरोग्याला प्राधान्य देणे हा तुमचा हक्क आहे. तुम्ही एकटे नाही आहात!

अश्विनीकुमार
संमोहन तज्ञ, समुपदेशक, मानसिक आरोग्य सल्लागार

8080218797
*appointment only